Sự hấp dẫn của GenAI và nguy cơ kiến thức “rỗng tuếch”
GenAI đã âm thầm nhưng mạnh mẽ thâm nhập vào từng lớp học. Sức hấp dẫn của nó là không thể chối cãi: Chỉ cần một câu lệnh cho ChatGPT hay Claude hoặc Gemini, một bài tiểu luận, một kế hoạch chi tiết hay một bản tóm tắt tác phẩm văn học kinh điển sẽ hiện ra trong vài giây.
Đáng chú ý, các “gã khổng lồ” công nghệ thường tung ra các gói ưu đãi miễn phí cho sinh viên đúng vào mùa thi cử. Điều này không ngẫu nhiên; nó cho thấy họ hiểu rất rõ tâm lý của người học: tìm kiếm lối tắt để giải tỏa áp lực thời gian và đối phó với những bài tập bị xem là nhàm chán.
Nhưng hệ quả là gì? Khi sinh viên không thể tưởng tượng việc học mà thiếu AI, khi mọi bài tập đều được máy móc giải quyết, liệu họ có đang thực sự “học”? Hay họ chỉ đang “gia công” kiến thức?
Đây là điểm gãy khúc giữa mục tiêu giáo dục và động cơ kinh doanh:
- Doanh nghiệp: Ưu tiên hiệu suất, tốc độ, quy mô và lợi nhuận.
- Giáo dục: Ưu tiên quá trình chậm rãi, sự ngấm dần, tư duy phản biện và sự trưởng thành về nhận thức.
Nếu phó mặc giáo dục cho logic kinh doanh, chúng ta sẽ tạo ra một thế hệ học sinh giỏi tạo ra “sản phẩm” (bài làm) nhưng rỗng tuếch về tư duy (quá trình). “Chúng ta đang ưu tiên kết quả giảng dạy hơn là quá trình học tập”, Timothy Cook, một giáo viên đưa ra cảnh báo.
Tái định nghĩa “Sự tương thích” (Alignment) trong Giáo dục
Trong giới công nghệ, “alignment” thường nói về việc giữ cho AI không gây hại cho con người. Nhưng trong giáo dục, khái niệm này cần được hiểu sâu hơn: Sự tương thích giữa công năng của AI và mục đích của việc học.
Một công cụ AI viết hộ bài văn hay giải hộ bài toán không phải là công cụ giáo dục; nó là công cụ làm thay. Để thực sự tương thích với giáo dục, GenAI cần vượt qua vai trò của một “cỗ máy trả lời” để trở thành một hệ thống hỗ trợ sư phạm:
- Phát hiện sự lười biếng: Nhận biết khi học sinh dùng AI để trốn tránh tư duy.
- Tương tác mang tính gợi mở: Thay vì đưa đáp án, AI nên đặt câu hỏi ngược lại để lôi kéo học sinh vào luồng suy nghĩ.
- Thấu cảm sư phạm: Tôn trọng nhu cầu cảm xúc và xã hội, giúp học sinh vượt qua khó khăn thay vì làm hộ.
Đề cao “Quá trình” hơn “Sản phẩm”
Giá trị cốt lõi của giáo dục nằm ở sự vật lộn với tri thức. Chính những lúc phân tích, tranh luận, và sửa sai là lúc tư duy phản biện được hình thành. Kỹ năng tự điều chỉnh (self-regulation), khả năng tự mình vượt qua các nhiệm vụ khó khăn quan trọng hơn nhiều so với điểm số cuối cùng.
Thực trạng đáng buồn là hệ thống đánh giá hiện tại (thi cử, điểm số) đang vô tình tiếp tay cho việc lạm dụng AI, vì nó chỉ quan tâm đến “kết quả” (product). Để giải quyết tận gốc, chúng ta cần thay đổi cách đánh giá: tập trung vào sự tiến bộ, khả năng vận dụng kiến thức và quá trình tư duy của người học, thay vì chỉ chấm điểm một bài làm vô hồn.
Giáo viên: Từ người sử dụng đến người “Đồng thiết kế”
Ngành công nghệ không thể tự mình giải bài toán giáo dục. Các kỹ sư AI có thể giỏi thuật toán, nhưng họ thiếu sự nhạy cảm sư phạm mà một giáo viên dày dặn kinh nghiệm sở hữu.
Giải pháp là đồng thiết kế (co-design). Giáo viên không nên chỉ là người được hỏi ý kiến cho có lệ, mà phải là người trực tiếp tham gia xây dựng các công cụ GenAI ngay từ đầu.
Thay vì tạo ra AI làm thay, hãy tạo ra AI đóng vai trò “đối tác tư duy” (thought partner). AI nên được thiết kế để khơi gợi sự tò mò, khuyến khích khám phá, thay vì cung cấp câu trả lời đóng gói sẵn.
Đừng để AI trả lời thay cho tương lai
Giáo dục không phải là việc chuyển giao một tập hợp các câu trả lời đúng một cách hiệu quả nhất. Đó là quá trình hình thành con người.
Nếu chúng ta tiếp tục thiết kế và sử dụng AI dựa trên tư duy năng suất và lợi nhuận, chúng ta sẽ đối mặt với lời cảnh báo của nhà khoa học máy tính Stuart Russell: “Chúng ta sẽ nhận được chính xác những gì mình yêu cầu (kết quả bài tập), nhưng không phải những gì mình mong muốn (trí tuệ con người).”
Tương lai của giáo dục phụ thuộc vào việc chúng ta có đủ bản lĩnh để buộc công nghệ phải phục vụ cho sự phát triển của con người, chứ không phải ngược lại.
According to WEF